Historische moestuinen als sleutel tot duurzaam behoud en maatschappelijke betrokkenheid

Hoe kunnen historische moestuinen op landgoederen een grotere maatschappelijke rol vervullen en tegelijkertijd bijdragen aan het behoud? Dit onderzochten studenten van HAS green academy. Op een zonovergoten 26 juni presenteerden zij hun bevindingen in de oranjerie van buitenplaats Berbice in Voorschoten. Lees hier een samenvatting van de middag.

Moestuinen op de kaart

Dorothée Koper van de projectgroep Moestuinen vertelt over de aanleiding van het onderzoek. De projectgroep ontstond in 2020 vanwege de zorg om de vele verdwenen of vervallen moestuinen op Zuid-Hollandse landgoederen. Daarom is er in opdracht van de provincie Zuid-Holland gestart met een inventarisatie¹ waarbij ongeveer 80 – enigszins of goed herkenbare – moestuinen in kaart zijn gebracht, samen met informatie over de toegankelijkheid. Dit kon dankzij subsidie vanuit de Erfgoedlijn Landgoederenzone², een cultuurhistorisch programma dat Erfgoedhuis samen met de provincie Zuid-Holland andere partners uitvoert. Vervolgens is een project opgezet met de volgende drie onderdelen: een communicatieplan, een fietsroute en een onderzoek naar de bredere maatschappelijke kansen van historische moestuinen. Voor dit laatste is een oproep geplaatst op het platform Collectieve Kracht³, een kennisplatform voor burgerinitiatieven. Hieruit kwam een match met de HAS.

Voedselburgerschap en collectieve zelforganisatie

Een logische match, aldus Bram van Helvoirt van HAS green academy, die samen met Milouska Molenaars het onderzoek begeleidde. De HAS leidt studenten op voor diverse groenrichtingen, waaronder ook de sociale kant van het voedselsysteem en de duurzame productie. Een interessante ontwikkeling is de sterke opkomst van voedselgemeenschappen, ook wel gemeenschapslandbouw of community-supported agriculture (CSA) genoemd. In deze beweging werken burgers aan een betere verbinding met voedsel(productie). Deze relatie was op historische landgoederen in het verleden sterk aanwezig. 

Onderzoek en resultaten

Hoe kun je de moestuinen herstellen op een manier die ook bijdraagt aan het behoud van de landgoederen? Met deze vraag als vertrekpunt deden studenten Jennifer Anderson, Tana Rusanov en Quinty Kocken in zes maanden literatuur- en veldonderzoek. Zij onderzochten drie verschillende tuinen als casestudies: Berbice⁴ (Voorschoten), Oostduin⁵ (Den Haag) en Haanwijk (Sint-Michielsgestel). Daar spraken zij met vrijwilligers over wat zij waarderen aan de plek en hoe zij te werk gaan. Hieruit volgen verschillende conclusies en aanbevelingen. De ‘revival’ van een historische moestuin, hangt af van een wisselwerking tussen de volgende factoren: de plek (van de moestuin), de mensen (de gemeenschap) en het bestuur (de zelforganisatie).

In het onderzoek is er een onderscheid gemaakt tussen verschillende waarden:

• Intrinsieke waarde: de historische en erfgoedwaarde van de plek zelf
• Instrumentele waarde: wat de tuin oplevert, zoals voedsel
• Relationele waarde: de sociale betekenis voor mensen.

Uit de casestudies bleek dat elke plek op een eigen manier waardegedreven is. Zo is de intrinsieke waarde van een historische plek als Berbice heel hoog voor vrijwilligers, terwijl dit minder belangrijk is voor Oostduin en Haanwijk, waar juist de relationele waarde voorop staat. Het verschil in waarden en karakter resulteert ook in een heel ander vrijwilligersbeleid: van een vaste groep met vaste dagen bij een historische tuin tot een flexibeler en meer open inloop.

Het hebben van een gedragen visie op de moestuin blijkt belangrijk. Hoe mensen zich organiseren wordt immers bepaald door de visie, waarbij het belangrijk is dat deze ook door de mensen zelf participatief wordt vormgegeven. Dit betekent dat de visie altijd in beweging is. Bovendien is het belangrijk om een duidelijke leider of tuinbaas te hebben, iemand met kennis van zaken die ook ruimte geeft aan de participatie van vrijwilligers. Zo kun je echt samenwerken vanuit gedeelde waarden.

Diversiteit aan vaardigheden en waarden

Andere aspecten die belangrijk zijn: zichtbaarheid (bijvoorbeeld door openstellingen en media-activiteit), een diversiteit aan vaardigheden, zelf-organiserend vermogen en een goede relatie met de lokale gemeente. Het is daarom ook belangrijk dat de visie op de moestuin in lijn is met wat de lokale gemeente wil. Andersom biedt dit voor gemeenten kansen om erfgoed met beleid op gebied van duurzaamheid en sociaal welzijn te verbinden, denk aan de positieve effecten op biodiversiteit en mentale gezondheid. Zoek dus ook op verschillende vlakken naar partners en samenwerking met de bredere gemeenschap.

Kortom, juist een multifunctionele waarde-propositie kan helpen om historische moestuinen een sterke maatschappelijke functie te geven. De sociale kracht maakt moestuinen bij uitstek levend erfgoed! De middag werd afgesloten met een bezoek aan de herstelde moestuin van Berbice.

Factsheet en onderzoeksrapport

Om landgoedeigenaren te inspireren hun moestuin te herstellen en nieuw leven in te blazen, ontwikkelden de studenten een brochure met factsheet. Wil jij deze ontvangen? Vraag dan de brochure aan via vierenhalm@erfgoedhuis-zh.nl. Het onderzoeksrapport wordt binnenkort digitaal beschikbaar gesteld, houd daarvoor onze website in de gaten of abonneer je op de algemene nieuwsbrief van Erfgoedhuis Zuid-Holland⁶.

Het project Historische moestuinen in de Landgoederenzone Zuid-Holland wordt mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van de provincie Zuid-Holland, het Cultuurfonds en het Dinamo Fonds. 

1. https://www.erfgoedhuis-zh.nl/nieuws/2022/historische-moestuinen-in-de-landgoederenzone-zuid-holland-voor-het-eerst-in-kaart-gebracht/ ↩︎
2. https://www.erfgoedhuis-zh.nl/thema-s/erfgoedlijnen/ ↩︎
3. https://www.collectievekracht.eu/default.aspx ↩︎
4. https://geschiedenisvanzuidholland.nl/zien-en-doen/locaties/buitenplaats-berbice-in-voorschoten/ ↩︎
5. https://geschiedenisvanzuidholland.nl/zien-en-doen/locaties/buitenplaats-oostduin-en-arendsdorp-den-haag/ ↩︎
6. https://www.erfgoedhuis-zh.nl/nieuwsbrieven/ ↩︎